Πεντηκοστή: Η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος
Στην Παλαιά Διαθήκη, η Πεντηκοστή ήταν η εορτή που γινόταν πενήντα μέρες μετά από το Πάσχα. Όπως στο Πάσχα εορταζόταν η έξοδος των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου, έτσι και στην Πεντηκοστή εορταζόταν η δωρεά των δέκα εντολών από τον Θεό στον Μωυσή στο όρος Σινά.
Στη νέα Διαθήκη του Μεσσία, το Πάσχα παίρνει ένα νέο νόημα με τον εορτασμό του θανάτου του Χριστού και της Αναστάσεώς Του, την έξοδο των ανθρώπων από τον αμαρτωλό κόσμο στη Βασιλεία του Θεού. Και στην Καινή Διαθήκη επίσης, η εορτή της Πεντηκοστής πληρούται και ανακαινίζεται με τον ερχομό του «νέου νόμου», την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους του Χριστού.
«Καὶ ἐν τῷ συμπληροῦσθαι τὴν ἡμέραν τῆς πεντηκοστῆς ἦσαν ἅπαντες ὁμοθυμαδὸν ἐπὶ τὸ αὐτό. Καὶ ἐγένετο ἄφνω ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἦχος ὥσπερ φερομένης πνοῆς βιαίας, καὶ ἐπλήρωσεν ὅλον τὸν οἶκον οὗ ἦσαν καθήμενοι· καὶ ὤφθησαν αὐτοῖς διαμεριζόμεναι γλῶσσαι ὡσεὶ πυρός, ἐκάθισέ τε ἐφ᾿ ἕνα ἕκαστον αὐτῶν, καὶ ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου, καὶ ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθὼς τὸ Πνεῦμα ἐδίδου αὐτοῖς ἀποφθέγγεσθαι» (Πράξ. 2, 1-4).
Το Άγιο Πνεύμα, που ο Χριστός υποσχέθηκε στους Αποστόλους, ήρθε την ημέρα της Πεντηκοστής (Ιωάν. 14, 26· 15, 26· Λουκ. 24, 46· Πράξ. 1, 5). Οι Απόστολοι έλαβαν «δύναμιν ἐξ ὕψους» και ξεκίνησαν να κηρύττουν και να μαρτυρούν για τον Ιησού ως τον αναστημένο Χριστό, τον Βασιλέα και Κύριο. Αυτή η στιγμή παραδοσιακά αποκαλείται στον Χριστιανισμό ως η γενέθλιος ημέρα της Εκκλησίας.
Στις ακολουθίες της Πεντηκοστής, ο ερχομός του Αγίου Πνεύματος εορτάζεται μαζί με την πλήρη αποκάλυψη της Αγίας Τριάδος: Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα. Η πληρότητα της Θεότητος δηλώνεται με τον ερχομό του Πνεύματος στον άνθρωπο, και οι εκκλησιαστικοί ύμνοι εορτάζουν αυτή την εκδήλωση ως την τελική πράξη της αυτοαποκάλυψης και αυτοπροσφοράς του Θεού στη Δημιουργία Του. Για αυτό τον λόγο η Κυριακή της Πεντηκοστής καλείται και «Ημέρα της Αγίας Τριάδος» στην Ορθόδοξη Παράδοση. Συχνά αυτή τη μέρα η εικόνα της Αγίας Τριάδος -συγκεκριμένα αυτή των τριών αγγελικών μορφών που εμφανίστηκαν στον Αβραάμ, τον προπάτορα της χριστιανικής πίστης- τοποθετείται στο κέντρο του Ναού. Αυτή η εικόνα χρησιμοποιείται μαζί με την παραδοσιακή εικόνα της Πεντηκοστής, που αποτελεί και την αυθεντική και πρωτότυπη απεικόνιση της Εκκλησίας· στην εικόνα αυτή απεικονίζονται οι πύρινες γλώσσες πάνω από τα κεφάλια των Αποστόλων (και της Παρθένου Μαρίας σε κάποιες εκδοχές του εικονογραφικού θέματος), οι οποίοι κάθονται σε ημικύκλιο, στη μέση του οποίου εικονίζεται ένα συμβολικό πρόσωπο: ο κόσμος.
Με την Πεντηκοστή έχουμε την τελική συμπλήρωση του έργου του Ιησού Χριστού και το ξεκίνημα της μεσσιανικής εποχής της Βασιλείας του Θεού, μυστικώς παρούσας σ’ αυτό τον κόσμο μέσα στην Εκκλησία του Μεσσία. Γι’ αυτό τον λόγο η πεντηκοστή ημέρα αποτελεί το ξεκίνημα μιας εποχής πέραν των ορίων αυτού του κόσμου, καθώς το πενήντα αποτελεί τον αριθμό που συμβολίζει, στην ιουδαϊκή και χριστιανική ευσέβεια, την αιώνια και ουράνια πλήρωση: επτά φορές το επτά, συν ένα.
Έτσι, η Πεντηκοστή είναι μία αποκαλυπτική μέρα, που σημαίνει τη μέρα της τελικής αποκάλυψης. Καλείται επίσης και εσχατολογική μέρα, που σημαίνει τη μέρα του τελικού πληρώματος (η λέξη «ἔσχατον» σημαίνει το «τέλος»). Γιατί όταν έρθει ο Μεσσίας και φανεί η μέρα του Κυρίου, τότε θα είναι παρούσες και οι έσχατες ημέρες, στις οποίες, κατά τα λόγια του Θεού, «ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα» (Πράξ. 2, 17). Αυτή είναι η αρχαία προφητεία στην οποία αναφέρεται ο Απόστολος Πέτρος κατά το πρώτο κήρυγμα της Χριστιανικής Εκκλησίας, που ειπώθηκε την πρώτη Κυριακή της Πεντηκοστής (Πράξ. 2, 17· Ιωήλ 3, 1-5).
Άλλη μια φορά πρέπει να σημειωθεί πως η Πεντηκοστή δεν είναι απλά ο εορτασμός ενός γεγονότος που συνέβη πριν από αιώνες. Είναι ο εορτασμός αυτού που πρέπει να γίνει και γίνεται σε μας, στην Εκκλησία, σήμερα. Όλοι έχουμε πεθάνει και αναστηθεί μαζί με τον Μεσσία και Βασιλιά μας. Είμαστε «ναοί του Αγίου Πνεύματος». Ο Θεός κατοικεί μέσα μας (Ρωμ. 8· Α΄ Κορ. 2-3 και 12· Β΄ Κορ. 3· Γαλ. 5· Εφ. 2-3). Εμείς με την ιδιότητα του μέλους της Εκκλησίας έχουμε λάβει τη «σφραγίδα τῆς δωρεᾶς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» με το μυστήριο του Χρίσματος. Καθένας από εμάς έχει αξιωθεί προσωπικά της χάριτος της Πεντηκοστής.
Η θεία Λειτουργία της Πεντηκοστής επαναφέρει και πάλι στο νου το βάπτισμά μας εν τω Χριστώ, με τον στίχο από την Προς Γαλάτας που ξανά αντικαθιστά τον Τρισάγιο Ύμνο. Ειδικοί στίχοι από τους Ψαλμούς αντικαθιστούν τους αντιφωνικούς Ψαλμούς της Λειτουργίας. Το Αποστολικό και το Ευαγγελικό ανάγνωσμα μας μιλούν για τον ερχομό του Πνεύματος στους ανθρώπους. Το κοντάκιο ψαλμωδεί την αντιστροφή της Βαβέλ, καθώς ο Θεός ενώνει τώρα τα έθνη με την ενότητα του Πνεύματος. Το απολυτίκιο διακηρύσσει τη σύναξη σύμπαντος του κόσμου στο «δίκτυον» του Θεού, μέσα από το έργο των «αλιέων ανθρώπων» (Ματθ. 4, 19 και Μάρκ. 1, 17), δηλαδή των Αποστόλων. Οι ύμνοι «Βασιλεῦ Οὐράνιε» και «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν» άδονται για πρώτη φορά μετά το Πάσχα, καλώντας το Άγιο Πνεύμα να «σκηνώσῃ ἐν ἡμῖν» και διακηρύσσοντας πως «ἐλάβαμε Πνεῦμα ἐπουράνιο». Ο Ναός είναι διακοσμημένος με άνθη και φύλλα του καλοκαιριού, για να καταδειχθεί πως η θεϊκή πνοή, ως το «ζωοποιὸν Πνεῦμα», έρχεται και ανακαινίζει όλη την κτίση. Στα Εβραϊκά, η ίδια λέξη, η λέξη ruach (ρούαχ), χρησιμοποιείται και για το Πνεύμα και για την πνοή και για τον άνεμο.
«Εὐλογητὸς εἶ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ πανσόφους, τοὺς ἁλιεῖς ἀναδείξας, καταπέμψας αὐτοῖς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, καὶ δι᾿ αὐτῶν, τὴν οἰκουμένην σαγηνεύσας· Φιλάνθρωπε, δόξα σοι» (Τροπάριο).
«Ὅτε καταβὰς τὰς γλώσσας συνέχεε, διεμέριζεν ἔθνη ὁ Ὕψιστος· ὅτε τοῦ πυρὸς τὰς γλώσσας διένειμεν, εἰς ἑνότητα πάντας ἐκάλεσε· καὶ συμφώνως δοξάζομεν, τὸ πανάγιον Πνεῦμα» (Κοντάκιον).
Ο Μέγας Εσπερινός το απόγευμα της Πεντηκοστής έχει τρεις εκτενείς προσευχές κατά τις οποίες οι πιστοί γονατίζουν για πρώτη φορά μετά το Πάσχα. Τη Δευτέρα μετά την Πεντηκοστή είναι για την Ορθόδοξη Εκκλησία η εορτή του Αγίου Πνεύματος· η Κυριακή μετά την Πεντηκοστή είναι η εορτή των Αγίων Πάντων. Αυτή είναι η λογική λειτουργική σειρά, μιας και ο ερχομός του Αγίου Πνεύματος πληρούται με τον εξαγιασμό των πιστών και αυτός εξάλλου είναι και ο σκοπός της δημιουργίας και της σωτηρίας του κόσμου «ὅτι ἐγὼ εἰμι Κύριος ὁ Θεός ὑμῶν, καὶ ἁγιασθήσεσθε καὶ ἅγιοι ἔσεσθε, ὅτι ἅγιος εἰμι ἐγὼ Κύριος ὁ Θεός ὑμῶν…» (Λευιτ. 11, 44-45· Α΄ Πετρ. 1, 15-16).
π. Θωμάς Χόπκο, Δόγμα και λατρεία Βασικό εγχειρίδιο για την ορθόδοξη πίστη, Τόμος: 1ος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2014
